Чаму ў гадзіне 60 хвілін, а не 100?

Мы так абвыклі да дзесятковай сістэмы злічэння, яна для нас простая і лагічная: пальцаў то на руках усяго дзесяць, лічыць да дзесяці адно задавальненне. Але мы нячаста задумваемся, чаму для адліку часу выкарыстоўваецца ўжо іншая сістэма, з дзяленнем на 60. І не толькі ў часе: астраномія, куты, геаграфічныя каардынаты. І чаму звыклы нам метр (які раней быў у палаце мер і вагаў, а зараз завязаны на хуткасць святла ў вакууме), мае менавіта такую даўжыню. Давайце разбірацца.

Гісторыя з узнікненнем арганізаваных сістэм злічэння пачынаецца са стварэння першай дзяржаўнасці. Яно і зразумела, тое, што трэба палічыць палеалітычнаму паляўнічаму — збіральніку цалкам змяшчаецца на пальцах рук. А першыя ў гісторыі дзяржавы ўзнікаюць на базе сельскай гаспадаркі, там ужо трэба лічыць надзелы, зерне і грошы. Аднымі з самых старажытных дзяржаў лічыцца Шумерскае ў Міжрэччы і Егіпецкае ў даліне Ніла, і ў іх былі не звыклыя нам метады запісу лікаў. У Старажытным Егіпце непазіцыйны дзесятковы падлік з дапамогай іерогліфаў, а ў Шумеры шасцідзесяцірычная сістэма злічэння з запісам клінапісам.

І абодва гэтых старажытных царства надавалі вялікую ўвагу астраноміі. Тэлевізара тады яшчэ не вынайшлі, і вось, глядзелі на зорнае неба (насамрэч не, назіранні за свяціламі дапамагалі ў вылічэнні часу і планаванні сельскай гаспадаркі).

Шасцідзесяцярычная шумерская сістэма злічэння (створаная 5 тысяч гадоў назад!) настолькі прыжылася для часу, што яе атрымалі ў спадчыну ў Вавілонскім царстве (дзе пабудавалі тую самую Вавілонскую вежу), потым старажытныя грэкі, потым рымляне, і тут ужо і да сучаснасці дайшло. І зараз мы дзелім гадзіну на 60 хвілін, а хвіліну на 60 секунд. Хоць была спроба завязаць час на больш зразумелую дзесятковую сістэму (у сутках 10 гадзін), напрыклад, у Францыі ў 1793 г. Але пратрымалася гэтая інавацыя ўсяго пару гадоў.

Чаму ж менавіта 60, а не 5 ці 90? Або двайковая, як у кампутараў сёння. Гэта, мабыць, галоўнае пытанне, дакладнага адказу на якое, навукоўцы не ведаюць да гэтага часу. Але ёсць некалькі лагічных гіпотэз. Іх і разгледзім.

1. Магія лікаў. З колькасцю пальцаў на руках і нагах гэты лік проста завязаць не атрымаецца. Хаця… На адной руцэ, калі лічыць без вялікага пальца, 12 фаланг. Пальцаў усяго 5. "12" таксама не звычайная колькасць (шанавалася егіпцянамі), і звязана з астраноміяй (знакі задыяку) і цыклічнасцю года (12 месяцаў).

Лік "60" незвычайна тым, што мае вельмі шмат дзельнікаў (дзеліцца роўна без астатку на: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30, 60). Ніводны лік менш за 60 такім не можа пахваліцца. А чым зручна? Лёгка можна дзяліць у розуме на розныя прамежкі, напрыклад на 3, 4, 5 без астатку, дробаў то тады яшчэ не прыдумалі.

2. Геаметрыя. Малюем на пяску акружнасць (знак цыклічнасці часу), бярэм дзве палачкі і злучаем іх (атрымліваецца цыркуль). Акружнасць лёгка дзеліцца на 6 і 12 частак роглем. Адсюль і пайшла традыцыя дзяліць час на лік кратны 6, і акружнасць дзяліць на 360 градусаў.

3. Змешванне народаў. Міжрэчча ўжо тады было сусветным скрыжаваннем, дзе сустракалася мноства плямёнаў і народаў. У старажытнасці шумеры маглі "сабраць" сваю сістэму злічэння з некалькіх (старажытныя плямёны выкарыстоўвалі сістэмы з 5, 10 і 12 асноўнымі лікамі), а лік "60" усё іх аб'яднала і спрасціла разлікі і фінансавыя абмены.

Зараз звернемся ў звыклай нам меры даўжыні — метру.

Людзі ва ўсіх краінах даўно зразумелі неабходнасць прыходу да агульнай сістэмы вымярэнняў, гэта моцна спрашчала камунікацыі і гандаль. І першыя спробы атрымаць адзіную меру даўжыні былі прывязаныя якраз да часу (якое яшчэ старажытныя Шумеры дзялілі на 60). Даўжыню ўніверсальна адзінкі даўжыні (адвязаную ад частак цела чалавека такіх як цаля або аршын) спачатку (сярэдзіна 17-го стагоддзі) прынялі за даўжыню ківача з полупериодом ваганні 1 секунда. Час ужо тады можна было дакладна вымераць. Потым аказалася, на ківач уплывае гравітацыя (яна адрозніваецца ў розных кропках планеты) і эталонам даўжыні стаў адрэзак адной сарака мільённай часткі Парыжскага мерыдыяна.

А далей панеслася, з кожным вітком тэхнічнага прагрэсу адзінку даўжыні вымяраюць і вызначаюць усё дакладней (даўжыня хвалі выпраменьвання адной лініі газу крыптону і шлях святла ў космасе за 1/299792458 секунды).

А сістэма злічэння з лікам 60, прыдуманая шмат тысяч гадоў таму ў Міжрэччы, захавалася і да сённяшняга дня.